Gode feltminer til problematiske bildefelt

Refleksjonar om feltpreika som sjanger med utgangspunkt i tolv preikemanuskript.

Av Rolv Nøtvik Jakobsen

Kva er ei feltpreike? Redaksjonen i PACEM ba i 1997 prestar i forsvaret sende inn ei felt- eller skipspreike dei var godt nøgde med. I alt tolv preikemanuskript vart innsendt. Dei er alle preiker haldne i feltgudstenester i løpet av ulike øvingar. Det er ingen skipspreiker i materialet. Eg har lese gjennom alle desse preikene. Veit eg etter det meir om kva ei feltpreike er og bør vere? Ja og nei. Eg veit meir om mangfaldet i den aktuelle forkynninga i det norske forsvaret. Eg veit meir om problematiske sider ved sjangeren feltpreike. Men eg trur ikkje materialet har gitt meg sikker forvissing om korleis den ideelle feltpreika bør vere. Målet med desse refleksjonane er heller at dei kan vere materiale og hjelpemiddel for vidare arbeid med dette vanskelege problemfeltet: Korleis forkynne evangeliet forståeleg og sant i ein militær kontekst?

Mine felt observasjonar.

Utgangspunktet mitt for lese desse feltpreikene er at eg underviser teologiske kandi­datar i preikelære. Eg hadde ei førestilling om at ei feltpreike kan framvise nokre av dei grunnleggjande trekka ved ein kvar forkynningssituasjon meir tydeleg enn til dømes ei typisk høgmessepreike. Desse grunnleggjande trekka ved ei kvar forkynning er det muntlege, det situasjonsavhengige, det offentlege, og des­su­tan eit krav om å vere allment forståeleg. Eg rekna med sjølve situasjonen, nemleg å halde ein muntleg tale til ei større forsamling der ikkje alle er like interesserte, og kanskje utan tekniske hjelpemiddel som høgtalar og mikrofon, ville gi seg utslag i korte preiker med eit tydeleg muntleg preg. Eg tenkte meg at spørsmåla om kven, når og kor vil bli tematisert i sterkare grad i ein gitt feltsituasjon enn i ei høgmesse. Preikarens behov for å skape eit tilhøyrar-«vi» og sjølv framstå som ein integrert del av eit slikt «vi», ville vere lettare å få auge på ute blant gutta boys i felten, gikk eg utifrå. Når tilhøyrargruppa i stor grad representerer folkekyrkja i vid meining, vil kravet om å vere allment forståeleg og livsnær i forkynninga, sikkert sette sitt tydelege preg på forkynninga, sa eg til meg sjølv. Det som altså gjeld for all forkynning, ville kanskje vere lettare å få auge på i feltpreiker. Kanskje vil ei analyse av feltpreiker også gi meir kunnskap om to avgjerande spørsmål. Det eine gjeld for all forkynning: Kva er forholdet mellom den aktuelle forkynninga og bibelteksten ho tilsynelatande tar utgangspunkt i? Det andre er eit spørsmål som i særleg grad spissar seg til når det gjeld kristen forkynning i militær samanheng: I kva grad kjem evangeliet sin tale om fiendekjærleik og fred til orde i ein situasjon der ein er samla for å lære seg å bruke våpen? Den oppmerksame lesaren vil straks tenke at dei to spørsmåla eigentleg er to sider av samme sak. Det har ho sjølvsagt rett i.

Setting

Det er ikkje urimeleg å rekne med at mange feltpreiker vil tematisere spørsmålet om fred, vald og fiendekjærleik. Dette er eit sentralt innslag i prestens etiske undervisning i prestens timar. I tillegg har dei aller fleste feltprestene blitt utfordra til å gjere reie for kor dei står i forhold til desse spørsmåla når dei valde å gjere teneste i forsvaret. I Bestemmelser for Feltprestkorpset blir det understreka i at «bønn om fred alltid /må/ ha en sentral plass i militære gudstjenester».¹ I samsvar med dette er leddet «Bønn om fred» i forslag til ordning for feltgudsteneste i Feltprestkorpsets Nytestamente ein ferdig utskriven tekst.² Dei liturgiske ledda i forkant av denne bøna, nemleg opningsord, salme, bøn, skriftlesing, tale og ein eventuell salme, står utan forslag til formuleringar og utan føringar på tematikk. Det er her feltpreika har sin plass: Ein tale etter ei skriftlesing før bøn om fred. Bøna om fred blir avslutta med ei bøn om hjelp til «sammen med alle jordens folk å stå fast i striden mot det onde»; Kyrkja si fredsbøn. Når ei slik bøn blir bedt av soldatar i stridsuniform, er det nærliggjande å stille spørsmålet om kva forhold det er mellom «striden mot det onde» og dei krigshandlingane soldatar øver på.

Materialet

Korleis ser dei innsendte preikene ut? Er dei korte? Dei er med nokre få unntak kortare enn ei vanleg høgmessepreike. Fleire av dei er i overkant av 200 ord. Ei feltpreike på tre tettskrivne A4-sider er eit unntak som tydeleg bekreftar regelen om at ei feltpreike er ein kort tale med utprega muntlege trekk. Kva bibeltekst tar preikene utgangspunkt i? Tre følgjer den forordna preiketeksten for søndagane i kyrkjeåret, tre tar utgangspunkt i tekstar frå Bergpreika i Matteusevangeliet, to er over tekstar frå Salmanes bok i Det gamle testamente, ei preike hentar tekst frå 2. Samuelsbok og ei tar utgangspunkt i ein tekst frå 1. Korintarbrev. I dei to siste tilfella er det ikkje tydeleg kva bibeltekst preika tar utgangspunkt i.

Fleirtalet av preikene har ein tidleg og eksplisitt referanse til den felles situasjonen preikehaldar og tilhøyrarar no er i. Dette kan skje enten ved å bruke ordet «vi» som opning på det heile: «Vi er på denne øvelsen for å....».³ Eller preika kan starte med å etablere eit slikt felles «vi»: «Etter hva jeg forstår, har dere slitt med å få sambandet til å fungere under denne øvelsen. Det har jeg også erfart, da jeg...». I nokre tilfelle blir også bibelteksten plassert inn i ein tilsvarande situasjon: «Rammen rundt denne utrolige hendelsen er ikke ulik vår situasjon. Jesus var ute i felt.» Kva er kjenneteikna på dette «vi»et som blir framstilt i preikene? Det kan vere eit «vi» med utgangspunkt i den kyrkjeårets tidsrekning: «Vi er nå i fastetida». Det kan vere eit fellesmenneskeleg «vi»: «De fleste av oss opplever gjerne gudstjenester som noe spesielt viktig i livskrisene...». Men dei aller fleste av desse preikeframstilte «vi» og «oss» framstår med militær fargelegging.

Det samme gjeld i stor grad for bruken av bilde. I preikene i materialet finn ein mange bilde og allusjonar til militærlivet. Etter å ha lese igjennom materialet, er eg ikkje i tvil om bildebruken er ei side ved feltpreika som fortener ei eiga drøfting. Nokre av preikene brukar i liten grad bilde og referansar til militærlivet. Fleire i denne siste gruppa drøftar derimot eksplisitt problem i forholdet mellom evangeliets ord om fiendekjærleik og fredsstifting på den eine sida og eit militært forsvar på den andre. Det er ein interessant parallellitet i materialet her. Eg trur det kan vere tenleg å tale om to typar av kontekstualisering. Dei aller fleste preikene har det militære forsvaret som ein tydeleg kontekst. Men mens den eine gruppa av preiker tar i bruk bilde og referansar frå ei militær røynd for å formidle det predikanten opplever som ei evangelisk sanning, lar den andre gruppa evangeliets ord direkte konfrontere grunnproblema ved eit kristent nærver i eit militært forsvar. I den første typen av kontekstualisering er situasjonen eit pedagogisk verkemiddel, i den andre er situasjonen utgangspunkt for evangelieforkynninga. Den første ifører det gamle bodskapet militær kamuflasjedrakt for at det skal bli meir synleg. Den andre typen er ei framføring av sjølve bodskapet i møte med ein ny situasjon.⁴ Begge typane av kontekstuell forkynning har sine innebygde problem og fortener ei eiga drøfting.

Den vidare drøftinga av materialet vil i samsvar med dette skje i fire operasjonar som til saman kanskje vil utgjere ein slags knipetangsmanøver. Først vil eg ta for meg korleis predikanten framstiller seg som truverdig, det ein i klassisk retorikk kallar talarens ethos. Deretter vil eg sjå på det problematiske ved bildebruken. Den tredje bolken vil dreie seg om på preiketekstens rolle i forkynninga. Og den siste vil drøfte evangeliet i møte med det militære forsvaret som kontekst. Til slutt vil nokre av funna bli samanfatta.

Ein prest i all sin GRU

Skal talaren nå fram med det han eller ho har på hjarte, må tilhøyrarane få ei forståing av at talaren vil dei vel og er truverdig. Ein kvar talar framstillar sin karakter (ethos) igjennom talen. Dette er det første av dei tre grunnleggjande elementa ved ein kvar tale som Aristoteles meinte var i stand til å skape overtyding hos tilhøyraren. (Det andre er at tilhøyraren bli satt i ei bestemt stemning (pathos), det tredje er det innlysande riktige i det som blir sagt (logos)).⁵ Behovet for å framstille seg som truverdig og velmeinande er sjølvsagt sterkare jo mindre talar og tilhøyrar kjenner kvarandre.

Lat oss starte i et konkret eksempel på slik sjølvframstilling: «For tiden er vi inne i fasten. Derfor bærer jeg en lilla stola, som man kaller dette (viser frem en enkel lilla stola som henger på feltantrekket). Dette er den kirkelige GRU’en (GRU= grunnutrustning = kampantrekk = vannflaske, bajonett, pistol og vernemaske)».

Presten har ein dobbeltrolle. På samme måten som tilhøyrarane er han iført uniform. Men presten har også ein stola utpå uniformskleda. Og stolaen blir beskrive og forklart med omgrep henta frå militærlivet. På dette viset framstår presten med heile sitt vesen innafor ein militær forestillingsverden og tilhøyrarane blir tiltalt i eigenskap av å vere militære vesen. I ei anna preike seier predikanten: «Når vi snakker om samband på en gudstjeneste, er det ikke fordi jeg har noe å tilføre dere sambandsfolk på deres fagfelt». Her framstår presten som militær, men ikkje som militær sambandsekspert. Presten er fagperson på eit litt anna felt.

Alternativet til ei slik sjølvframstilling, vil sjølvsagt vere å framstå som ein truverdig predikant nettopp fordi ein har ein distanse til det militære livet, at ein på eit eller anna vis representerer verdiar frå det sivile livet. Dette speglar ein gamal diskusjon i Feltprestkorpset om militærprestens sjølvforståing. Korleis framstiller prestane seg så i dette materialet? Er dei først og fremst militære, eller presenterer dei seg primært som menneske, vanlege menneske eller truande menneske alt etter som?

Nesten alle preikene har utsegn som relaterer til den felles konteksten predikant og tilhøyrar no er i. Det kan vere referansar til staden eller den konkrete øvinga. Det kan gi seg uttrykk som forsøk på etablering av eit felles militært «vi». I eit par preiker skjer relateringa til den felles situasjonen ved at bibelteksten blir lese med militære briller: «Rammen rundt denne utrolige hendelsen er ikke ulik vår situasjon. Jesus var ute i felt». Berre to av preikene har ingen utsegn som kan relaterer til situasjonen. Den eine er ei vekkingspreike som kunne ha blitt halde kor som helst og når som helst. Den andre som handlar om univers og planetar, er halde under open himmel. Det er ikkje urimeleg å tenke seg at denne konteksten har vore produktiv for ideen bak preika.

Dei aller fleste preikene relaterer seg altså til ein konkret situasjon på ein eller annan måte. Dette trur eg er eit fellestrekk ved ulike typar feltpreiker. Eller rettare: Det er eit trekk ved all muntleg forkynning som kanskje blir meir tydeleg i denne sjangeren. Men det interessante spørsmålet er sjølvsagt på kva slags måte preika relaterer, og korleis denne felles situasjonen blir framstilt. I ei av preikene er den felles situasjonen og utgangspunktet for preika at ein feirer gudsteneste under open himmel. Denne opne himmelen er «også et fint symbol på at det er rom for alle i kirken». Det «vi»et som blir framstilt i preikas gang er eit allmennmenneskeleg «vi»: «Som mennesker opplever vi også disse (altså: naturens) vekslinger i livet». Tilhøyrarane blir tiltalt i eigenskap av å vere menneske på samme måte som i dei to preikene som ikkje refererer til ein gitt situasjon. Predikanten taler ut frå denne felles menneskelege erfaringa og tolkar naturopplevingane i lys av den kristne trua. At akkurat denne kyrkjelyden også er militært personell, blir det ikkje vist til. Verken på godt eller vondt.

Dei preikene som direkte relaterer til den militære erfaringa som kontekst, grupperer seg interessant nok i to kategoriar: Den eine har militærlivet som horisont og brukar bilde henta herifrå for å formidle ei evangelisk sanning. I den andre kategorien blir den militære erfaringa i seg sjølv utgangspunkt for forkynninga. Desse preikene tematiserer problematiske sider ved eit væpna forsvar utifrå evangeliets ord. Dei tematiserer til dømes krig og fred og fiendekjærleik utifrå evangeliets ord. Preikene i den siste kategorien gjer bruk av bilde og illustrasjonar henta frå militærlivet i markert mindre grad enn dei som opererer med dei militære erfaringane som «kulisse» for forkynninga. Dette er spennande.

Og i tillegg: Som eg les materialet har desse siste predikantane mindre behov for å framstå og eventuelt bli likt som medsoldatar enn dei i den første gruppa. Det verker nesten som om dei preikene som «hentar illustrasjonar frå» militærlivet, i stor grad er styrt ut av behovet for å bli likt, respektert eller i det minste å komme på talefot med tilhøyrarar med uniform. Problemet med det er sjølvsagt at heile talen eigentleg dreier seg om å gi predikanten autoritet eller truverd. Forma blir bodskapet. Av dei preikene som direkte tematiserer møtet mellom evangeliet og den militære konteksten, har predikantane markert mindre behov for å legitimere seg. Autoriteten kvilar i høgre grad på dei bibelske tekstane sjølve. «Og på dette fjellet vi nå står proklamerer Jesus igjen /.../: «Elsk deres fiender og vær helhjertet, slik deres himmelske Far er det».

Materialet i seg sjølv gir ikkje noko grunnlag for å dømme om det er den eine eller andre framstillingsmåten, enten som «ein av dykk» eller som ein med ein viss distanse, som fungerer best. Men eg trur det kan vere verd å hugse på at erfaringane av å vere i militæret, slett ikkje er utan spenningar. Det er spenningar mellom menige og offiserar. Alle menige opplever at det er ein forskjell på uniformerte med og utan stjerner. Det er spenningar mellom våpengreiner. Og mange opplever det intenst spenningsfylt å ha ein primær identitet som sivilist, som menneske, og heile tida bli tiltalt i eigenskap av å vere soldat. Alt dette gjer at det slett ikkje er utenkeleg at ein prest som framstår primært som prest, blir opplevd som meir tiltalande enn ein som i første rekke framstår som offiser. Kanskje også fordi vedkommande i den første kategorien røper meir kjennskap til det spenningsfylte i militærlivet sjølv.

Det interessante er at spørsmålet om ethos, om kva måte forkynnaren framstiller seg som truverdig på, bringer oss rett inn i dei sentrale problema ved alle formar for forkynning. Spørsmålet om illustrasjonar og bilde sin plass i forkynninga er eitt av dei. Lat oss grave meir i materialet og særleg sjå etter korleis illustrasjonane fungerer.

Jesus er midt i blinken

Nyare homiletisk forsking har i stor grad fokusert på spørsmålet om bilde, forteljingar og illustrasjonar sin plass i forkynninga. Ein kan sjølvsagt seie at bilde, forteljingar og illustrasjonar bestandig har vore det stoffet som preiker har blitt vevd av. Og det er riktig. Det viktige med den homiletiske nyansatsen, som den særleg kjem til uttrykk i nyare nordamerikansk homiletikk, er at bildetale og ulike formar for metaforisk språkbruk ikkje blir sett på som uskuldig utsmykking på eit gitt kognitivt innhald, eit tema eller kva ein no kallar det. Dei språklege bilda former tvert om sjølve innhaldet i bodskapet. Dei kan vere sjølve preikeideen, dei kan i seg sjølv vere det som alt i forkynninga er danna rundt, som sandkornet som blir ei perle. Men dermed blir det også ein presserande oppgåve å finne ut av kva type bildespråk som slett ikkje fungerer. For bildespråk er aldri uskuldig. Dei homiletiske lærebøkene som i størst grad oppgraderer den metaforiske talens status og slår eit slag for det narrative som ein teologisk grunnkategori, er også dei som brukar mest energi på å kritisere den kontraproduktive bildebruken.⁶ Sjølve omgrepet «illustrasjon» blir problematisk dersom ein føreset at ein allereie veit kva ein skal seie og berre skal illustrere det heile slik at det blir forstått. Bilde er aldri uskuldige. Det betyr på ingen måte at ein ikkje skal tale i bilde og fortelje i forkynninga. Det har kyrkja alltid gjort og det vil ho halde fram med. Men ein må ta konsekvensane av at bildetalen er ein viktig del av forkynninga sjølv. Predikanten må derfor vere ein fagperson som kan skilje mellom god og dårleg bildespråk. Det føreset ein viss teologisk og estetisk kompetanse.

Lat oss også her starte med eit konkret eksempel. Preika med tittelen «Fungerer sambandet?» går direkte frå å vise at predikant og tilhøyrarar har opplevd dei samme problema med sambandet (som vi siterte i avsnittet over) til å vise at dei også er fagfolk på kvart sitt felt. Kva er feltpresten sitt felt? «Når vi snakker om samband på en gudstjeneste, er det ikke for at jeg har noe å tilføre dere sambandsfolk på deres fagfelt. Nei, det er fordi vi har en KO i himlen som vi trenger kontakt med.» Preika går så vidare med å fortelje om korleis ein skal finne dei ulike frekvensane, til dømes «trygghet» og «takknemlighet», og slår fast at gudstenesta er ein «link». Denne spesielle lutherske sambandsmetaforikken går igjennom heile preika. Motivet blir oppsummert i dei siste setningane: Sjølv om Gud «er i KO i himlen», kan vi alltid og alle stader be til han. «Gud har sambandet operativt, og han søker etter hver og en av oss». Ikkje veit eg om dette fungerer for militære sambandsfolk. Eg opplever bildebruken som pressa, og som noko som står i fare for å lukke, og ikkje opne, for forkynninga av Gud som nærverande. Gud framstår som ein kommandosentral, som ein sambandsmann i høgre meining av ordet. Predikanten, vil eg tru, ønska å formidle ei sanning om Guds allmakt, og ikkje om militærvesenet. Men i preika framstår dei militære erfaringane som horisont for talen om Gud. Med preikas eigne ord: «Er ikke det en kortslutning?»

I ei preike med utgangspunkt i 1.Kor 9,24-26 heiter det mot slutten etter mange referansar til aktuelle sportshendingar, at mange menneske i Norge ikkje har noko mål med liva sine. Som fagfolk veit prest og feltkyrkjelyd kor viktig det er å ha eit mål: «For artillerister burde det være innlysende at det er viktig å ha et mål. Vi står ikke med kanonen vår å (!) skyter ut i løse luften. Vi er ikke lik en bokser som slår i løse luften. Nøyaktig blir mål plukket ut i skytefeltet. Ikke rent sjeldent treffer vi. Det er tilfredsstillende. Det privilegiet burde vi unne oss i livene våre også. Jesus Kristus ønsker å være et slikt mål for oss. Han gir retning. Han er et fastpunkt når alt annet rundt oss flyter.» Her framstår presten som ein av gutta som er interessert i sport og som ein som synst det er tilfredsstillande å skyte med kanonen sin. Problemet er at denne identifiseringa med tilhøyrarane fører til at det ikkje skjer noka sikting av bildebruken. For det er neppe heilt treffande å karakterisere Jesus som alle artilleristars mål. Kyrkjelyden er ikkje den stille susinga av ein granat. Alle veit at det er forskjell på å ha eit mål og å skyte det i filler! Den faglege kompetansen til predikantar består også i å vere i stand til å sikte, nemleg til å sikte alle bilde kritisk.

Også i denne preika er det lett å tenke seg at predikanten på førehand veit kva han vil seie og deretter tar i bruk ulike bilde for å formidle det til tilhøyrarane. Jesus er «et fastpunkt» i ein brottsjø av bilde som peikar i ulike retningar. Dei tre siste setningane i sitatet er gode eksempel på det. Men «mål» er eit språkleg bilde og slett ikkje eintydig. Jesus saves. Men han er ingen målmann av den grunn. Det er forskjell på å sikte mot målet og sikte på målet. Det er forskjell på å springe og å skyte. Det veit alle. Eg lurer på kvifor ikkje forkynnaren sjølv såg det. For eg er ikkje i stand til å lese dette som ein ironisk tekst. Kanskje var vedkommande stadig så opptatt med å framstå som truverdig for artilleristar, at slike spørsmål vart skote til sides?

Desse to preikene står i ei særstilling i materialet. men dei er slett ikkje aleine om å ta i bruk bilde og illustrasjonar i preikene. Eg synst det er interessant at i den grad desse språklege bilda er knytta til predikantens sjølvframstilling, til ethos, er dei som oftast svært problematiske. Eg oppdaga etterkvart at grunnen til at dei er problematiske, er at den militære konteksten blir framstilt som noko gitt, og ikkje problematisert i møte med evangeliets ord. Ein kan på det viset tale om ein tredje form for kontekstuell teologi: ein teologi som tar utgangspunkt i, og ikkje problematiserer den stadeigne kulturen.⁷ Problemet med ein slik type kontekstualisering er nettopp at evangeliet sjølv ikkje kjem til orde som eit framand bodskap, som ord sagt utafrå. Noko som sjølvsagt vil vere eit sentralt utgangspunkt for ein luthersk homiletikk.

Mellom syndeskive og skytebukk

Dermed er vi over på spørsmålet om tekstens plass i forkynninga. Blir teksten skjult av preika eller framstår tekstorda i forkynninga som utfordrande ord? Her er materialet svært ulikt. I ei av preikene er det som sagt umogleg å finne ut om det i det heile er ein bibeltekst som er utgangspunkt. I andre er det vanskeleg å sjå samanhengen mellom denne tekstlesinga og preika. Den eine preika som ikkje inneheld ein einaste eksplisitt referanse til situasjonen, held seg preika igjennom nær til evangelieteksten. I preika om sambandet, fungerer evangelieteksten (Matteus 7,7-11) meir som ei formulering av temaet bønn. Jesu løfte til den som bed i teksten, blir ikkje utgangspunktet og målet for preika. Det blir derimot preikarens bilderike assosiasjonar til temaet. Dette er noko ein kan observere i fleire av preikene: Muren av bilde kan overskygge evangelieteksten. Noko liknande skjer i preiker der Jesus blir framstilt og fargelagt på militært vis: Preika som starta med framvising av feltstolaen, slår etterkvart fast at «Jesus er like mye en krigens og konfliktens mann som fredens og harmoniens». Dette er i beste fall misforståeleg. I fleire av preikene er tilhøyrarane i eigenskap av å vere «stridsmenn» allereie kalla til etterfølging av Jesus: «For som stridsmenn kalles vi jo nettopp til å gå i hans fotspor, til å dø om nødvendig for andre.»

Ei preike tar utgangspunkt i forteljinga om David og Goliat. Denne teksten blir snart forlatt og fungerer meir som eit utgangspunkt for å tematisere spørsmålet om rettferdig krig og om grensa mellom godt og vondt ut i frå evangeliet. I den kortaste av alle preikene kling Jesu oppfordring til fiendekjærleik igjennom heile preika. Predikanten har notert at preika har form av ein «appell». Eg trur nettopp at feltpreika som ein kort, muntleg tale i seg sjølv innbyr til å la evangeliorda lyde mest mogleg direkte og ikkje bli pakka inn i bilde som skal gjere dei spiselege. Eg er litt forundra over kor lite av eksegetisk arbeid med bibeltekstane som kjem til syne i mange av desse preikene. For poenget har blitt meir og meir tydeleg når eg har lese: Korte preiker krev meir arbeid med tekst og form og teologi i det heile!

Teksten og den militære konteksten

Storparten av det som til no er sagt om feltpreiker, er noko som også gjeld for alle preiker. Men eit særleg problem for feltpreika, er den spesielle konteksten den er talt i. Den er ein tale til menneske som mottar opplæring i våpenbruk. Det brennande spørsmålet er korleis evangeliets ord om fred og fiendekjærleik skal kunne lyde reint og klårt i denne samanhengen. For det er sjølvsagt fristande å innføre nokre realpolitiske eller militærstrategiske reservasjonar som kan mildne radikaliteten i Jesu krav. Slik lyd det som avslutning i ein preike til offisersaspirantar i Feltprestkorpset: «Så la oss i vår tjeneste oppfordre våre soldater til i sitt daglige liv å velge fred, så lenge det er forsvarlig. Og la oss be om at vår nasjon, så lenge det er forsvarlig, velger fred». Denne preika, som talande nok er den einaste som ikkje tar utgangspunkt i ein bibeltekst, slutter med nokre reservasjonar som eg ikkje har sett i det bibelske materialet. Kven avgjer kor «lenge det er forsvarlig»? Forsvarsleiinga? Presten?

Eg vil i denne siste bolken berre fokusere på eit sentralt spørsmål i denne samanhengen: Kva forhold er det mellom «striden mot det vonde» og kampen mot fienden. Er fienden og den vonde to sider av samme sak. Problemet er at det kan vere lett å overføre Bibelens tale om å vere stridsmenn, og om å ta på truas fulle rustning, direkte til den militære situasjonen ein står i. Faren med det er at fienden blir demonisert. Dessutan kan det føre til at den kritiske sansen mot problematiske sider av det heimlege forsvaret, blir svekka. I ei preike blir tihøyrarane oppfordra til ikkje å banne. Grunngjevinga er militær: «Spesialet er bruken av ulike varianter av fandens navn faktisk litt komisk i en militær sammenheng. I følge en teori har de ulike variantene av begrepet sine røtter i gammelnordisk «fjandir» som rett og slett betyr fiende. (...) Vi bør alle være skarpe nok til å forstå at språket vårt gir uttrykk for den ånd vi omgir oss med. I strid har vi ikke råd til å la det være fi’s ånd.» Her blir den vonde og den konkrete fi nesten identifisert.

Men denne litt uheldige språkbruken er heldigvis ikkje gjennomgåande i materialet. Ei av preikene tematiserer som nemnt fiendekjærleik. Og ei preike med utgangspunkt i David og Goliat slår ettertrykkeleg fast at frontlinja mellom godt og vondt ikkje er identisk med frontlinja mellom to fiendar. Frontlinja mellom godt og vondt går tvert om igjennom kvart menneske og institusjon.

Eg trur det er viktig at forkynninga har som mål også å halde skiljet mellom den aktuelle fienden og Den vonde tydeleg fram. Eg vil meine at demonforteljingane i NT også er ei påminning om at ein ikkje skal falle for freistinga til å demonisere andre menneske.

Nokre oppsummerande ord

Vi har gjennomgått eit utval feltpreiker og særleg sett etter korleis presten framstiller seg sjølv, på bildebruk og på korleis evangeliet sjølv kjem til orde. Materialet var svært ulikt og slett ikkje eintydig. Men eit funn som var interessant er at dei predikantane som la stor vekt på å framstå som truverdige for militære også var dei som tok i bruk ein militært farga bildebruk, ein bildebruk som i fleire tilfelle står i fare for å overskygge evangeliet sine ord. På den andre sida, i dei preikene der predikanten framstår som prest rett og slett (eller som menneske) er dei militære referansane kraftig neddempa. I desse preikene finn ein dei som mest tydeleg lar evangelieorda lyde med si eiga kraft. Det er ikkje sikkert at dette stemmer med dei faktiske forholda. Dersom det gjer det, er det ei utfordring til all kristen forkynning i militær samanheng. Og utfordringa er ikkje av pedagogisk eller retorisk art, men har ein grunnleggjande teologisk natur. Ei forkynning som vil vere tru mot sin eigenart kan aldri akseptere ein kontekst som noko uproblematisk gitt. Konteksten må alltid bli kritisk belyst utifrå tekstens ord. Viss ikkje, er ikkje kyrkja i stand til å seie meir enn det folk kan seie seg sjølv. Orda om fredsstifting og fiendekjærleik er ikkje sjølvsagte i ein militær kontekst. Kyrkja sin oppgåve er å seie det som ikkje seier seg sjølv.

Rolv Nøtvik Jakobsen, Husebygrenda 4, 0378 Oslo. F.1957. Dr. theol. Førsteamanuensis ved det praktisk-teologiske seminar, Universitetet i Oslo. Han vart ordinert i 1984 og gjorde teneste som feltprest på Steinkjersannan 1984/85. Han var i to år studentprest i Trondheim Kristelige Studentforbund og var res.kap i Lilleborg menighet i Oslo frå 1988 til 1992. Han er leiar for Fagråd for homiletikk i Presteforeninga. Har skrive artiklar om teologi og litteratur i ulike tidsskrift.